Witamy na portalu "Wislon.tv - kultura, tradycja, obyczaj i gådka krakoska"

Hej nådzieje se cåpke krakuske
I z ôchotø se wyńde na pôle
Nie kce siedzieć jak ciućma "na dworze"
Dyć na Kråków pôziērać jå wôle

Kiej se ståne na Kôpcu Kråkusa
Ŭźre Wawel jak w słońcu sie błyscy
Wtyndy wiēm, ze jå jes ŭ siebie
Ze my razēm, ŭ siebie sø wszyscy

Do Proszowic na Rynek pôlece
Kce Kôściusce pokłonić sie nisko
Dyć w dniu sławy, kiej pôbiół Moskåli
Kierezyjø se ôblēk Krakôsko

Na grafice zaprezentowane są grupy etniczne i etnograficzne Małopolski, wśród nich Krakowiacy Wschodni i Krakowiacy Zachodni. Oczywiście granice ziem na których "siedzą" Krakowiacy leżą o wiele dalej w głąb obecnych województw podkarpackiego, świętokrzyskiego i śląskiego".

Kultura krakowska to nie tylko bogactwo tradycji, obrzędów i obyczajów, ale przede wszystkim nasza tożsamość i dziedzictwo. Jest to niezwykły skarb przekazywany z pokolenia na pokolenie, który kształtuje naszą codzienność, sposób myślenia i komunikacji. Dla Krakowiaków kultura ta jest źródłem dumy i więzi, która łączy nas z przeszłością i pozwala budować wspólną przyszłość. To właśnie w tej kulturze odnajdujemy swoje korzenie i inspirację do życia w zgodzie z tradycjami naszych przodków. Aby lepiej zrozumieć naszą tożsamość i więź z przeszłością, warto choćby przyjrzeć się historii nazewnictwa Krakowa, Ziemi Krakowskiej i jej mieszkańców.

Kraków, Krakowiacy: Jest wiele określeń, które odnoszą się do tych słów i które na pierwszy rzut oka mogą wydawać się synonimami, ale w rzeczywistości niosą ze sobą różnice znaczeniowe i kontekstualne. Zapewne nieraz spotkaliście się z terminami "Krakowianin", "Krakowian" , "Krakowiak", "Krakus", "Krakauer" czy nawet "Kosynier" . Zapewne też nieraz spotkaliście się z zamiennym ich stosowaniem. Jednak są między tymi określeniami różnice, i to nieraz zasadnicze. Warto więc cofnąć się kilkanaście wieków wstecz i przybliżyć trochę historię ludu mieszkającego szeroko wokół Wawelu – ludu, który starożytne kroniki określają mianem "Wiślan".

Obszar zamieszkany przez plemię Wiślan już na przełownie wieków VIII i IX obejmował większą część późniejszej historycznej Ziemi Krakowskiej, opierając się na północnym wschodzie o puszcze rytwiańską i szydłowską, być może sięgając źródeł Warty i Pilicy, a na południu o Karpaty. Na wschodzie prawdopodobnie obejmował dorzecze Dunajca, a na zachodzie dorzecze Skawy. Źródło Wisły mogło już leżeć na ziemi Golęszyców, którzy sąsiadowali z Wiślanami od południowego zachodu. Pozostali sąsiedzi to: Opolanie (północny zachód), hipotetyczne plemię zamieszkujące ziemię sandomierską (północny wschód), Lędzianie (wschód). Nie jest jasne, jakie plemiona żyły na północ od Wiślan, na obszarze dzisiejszego województwa świętokrzyskiego.

Trzeba zauważyć, że w dawnej polszczyźnie słowem "Wisły" określano wartko płynące rzeki w swym górnym biegu lub wręcz wody spadające z wodospadów. Nawet dziś, jeśli nagle pojawi się wartko płynaca woda, to od Krakowiaka można usłyszeć, że się "wisła puściła". A tak się składa, że kraina Wiślan jest poprzecinana takimi spływającymi z pobliskich Karpat ciekami wodnymi. Określenie z Legend Panońskich mówiące o księciu siedzącym w Wiślech oznaczało nie nazwę miasta (np. Wiślica), ale nazwę kraju. W VIII - IX wieku cały obszar od Gór Świętokrzyskich do Karpat nazywano Wisłami, także określenie "w Wiślech" jest analogiczne do określenia "na Morawach" (nazwa kraju od rzeki Morawy).

Nazwa "Wiślanie" , obecna jeszcze w IX wieku, dosyć nagle i zagadkowo znika pod koniec tego stulecia, a w wieku X już nie funkcjonuje. Jest rzeczą charakterystyczną, że pojawia się wówczas nowa nazwa kraju "Kraków" z mieszkańcami określanymi mianem "Krakowianie/Krakowiacy". Nazwa Krakowianie/ Krakowiacy pojawia się w kronice "Josippon" z X stulecia . Zatem nazwa Kraków oznaczała nie tylko gród, ale cały kraj od Karpat do Pilicy i Nidy. Pamiętajmy też, że zarówno Władysław Łokietek, jak i jego syn Kazimierz, przez sąsiadów byli określani mianem Królów Krakowa, bo do korony całej Polski rościł sobie pretensje król Czech.

Często spotykamy się z pytaniami, dlaczego nasz portal poświęcony Kulturze, Tradycji, Obyczajowi i Gådce Krakoski nazywa się "Wislon" (krak. "Wislån"). Myślę, że większość z Państwa Plenos Titulos Czytelników doskonale wie. Ale tym, którzy jeszcze nie wiedzą "gådåmy", że pokazujemy w ten sposób naszą ciągłość z ludźmi, naszymi przodkami z ludu nazwanego kiedyś "Wislanie", pośród których żył i którym przewodził mądry władca "Krak". Człowiek, który dał nazwę nie tylko miastu, ale również Ziemi i Ludowi, który te Ziemie zamieszkuje.

Wracając zatem do terminów "Krakowianin", "Krakowian", "Krakowiak", "Krakus", "Krakauer", którymi albo sami się określamy, albo inni nas określają, trzeba przyjrzeć się każdemu z tych określeń, aby lepiej zrozumieć ich odrębne znaczenia i konotacje oraz zobaczyć, jak historia i tradycje wpłynęły na kształtowanie się tych tożsamości.Mimo że terminy "Krakowianin", "Krakowian", "Krakowiak", "Krakus", "Krakauer", a nawet (dodajmy przez niektórych złośliwców) "Kosynier", często używane są zamiennie, to każdy z nich niesie ze sobą odrębne znaczenia i konotacje. Krakowianin to formalne określenie mieszkańca Krakowa. Krakowian w matematyce to tablica do obliczeń. Krakowiak to potoczna i folklorystyczna nazwa mieszkańca Krakowa i regionu krakowskiego. Krakus to historyczny termin wojskowy, oznaczajacy żołnierza formacji Krakusów, a współcześnie jest - przez niektórych - żartobliwym określeniem mieszkańca urodzonego w Krakowie. Krakauer to lekko ironiczne określenie kogoś, kto celebruje i naśladuje sposób bycia tradycyjnego mieszczanina z XIX wieku. Kosynier zaś to żołnierz-ochotnik, zwłaszcza z okresu insurekcji kościuszkowskiej i nie odnosi sie tylko do mieszkańców Ziemi Krakowskiej. Zrozumienie tych różnic pomaga nam docenić bogactwo naszej historii i kultury.

Warto zauważyć, że nie każdy mieszkaniec Krakowa, niezależnie od tego, czy jest "z dziada pradziada", czy niedawno się tu osiedlił, jest "Krakusem", tak jak nie każdy Góral z Podhala jest "Podhalańczykiem", bo to przez analogię to samo znaczy: w jednym i drugim przypadku oznacza żołnierza Wojska Polskiego. Wielu trudno bedzie uwierzyć, ale "Krakusi" byli również w Gdańsku. Więcej na ten temat można przeczytać w artykule: Krakowianin, Krakowian, Krakowiak, Krakus, Krakauer i Kosynier - synonimy czy odmienne tożsamości?

Mamy też swoja Gådkę krakoską, która jest dla nas czymś więcej niż tylko dialekt – to język naszej duszy, który przekazuje nasze historie, emocje i codzienność. Jest to unikalna forma komunikacji, pełna barw, dźwięków i specyficznych zwrotów, które są częścią naszego dziedzictwa. Dla Krakowiaków gådka jest nie tylko sposobem porozumiewania się, ale także symbolem naszej tożsamości i więzi z przodkami. Chroniąc i pielęgnując ten język, zachowujemy żywą część naszej kultury, która nieustannie kształtuje naszą wspólnotę i łączy nas z naszymi korzeniami. Gådka krakowska jest sercem naszej krakowskiej tożsamości i powodem do dumy.

W gådce krakowski występuje wiele słów, które nie występuje w języku literackim, lub może mieć również trochę inne znaczenie. Mieszkańcy miasta Krakowa, obecnie - w swojej masie - odeszli już od tego dialektu, mówią w większości polskim językiem literackim, ale ci rodowici, doskonale rozumieją Gådkę Krakoską, co może świadczyć o tym, że często się z nią stykają, zwłaszcza na odpustach, targowiskach i jarmarkach.

Trzeba tez zauważyć, że obecny "ludowy" język miejski Krakowa, jest mieszaniną różnorakich dialektów, bowiem do Krakowa, zwłaszcza po II Wojnie Światowej, przyjeżdżali i osiedlali się mieszkańcy różnych regionów Polski, także repatrianci ze wschodnich rubiezy II RP. Większość z nich była ludźmi prostymi, często po kilku klasach szkoły powszechnej, zatem sprowadzając się do Krakowa przynosili ze sobą również swoją kulturę, tradycję, obyczaje i swój dialekt. Dlatego szukając źródeł dialektu krakowskiego odwołujmy się do mowy krakowskich "pnioków", którzy gådki używali w swoich domach rodzinnych w Batowicach, Bawole, Beszczu, Bielanach, Bieńczycach, Bieżanowie, Bodzowie, Bonarce, Borku Fałęckim, Branicach, Bronowicach Małych i Wielkich, Chełmie, Czarnej Wsi, Dąbiu, Dębnikach, Grzegórzkach, Jugowicach, Kazimierzu, Kleparzu, Krowodrzy, Krzesławicach, Libertowie, Luboczy, Ludwinowie, Lusinie, Łagiewnikach, Łobzowie, Łuczanowicach, Łęgu, Mistrzejowicach, Mogile, Mydlnikach, Nowej Wsi, Nowym Świecie, Okole, Olszanicy, Opatkowicach, Piaskach, Pleszowie, Podgórzu, Prokocimiu, Przegorzałach, Prądniku Białym, Prądniku Czerwonym, Pychowicach, Płaszowie, Rajsku, Rakowicach, Ruszczy, Rybitwach, Rżące, Sidzinie, Skotnikach, Soboniowicach, Stradomiu, Swoszowicach, Toniach, Tyńcu, Wadowie, Wesołej, Witkowicach, Woli Duchackiej, Woli Justowskiej, Wróblowicach, Wyciążu, Zabłociu, Zakrzówku, Zwierzyńcu, Śródmieściu, także oficyn Starego Miasta w obrębie Plant. Wymienione zostały wszystkie te wsie, osiedla i osady, (jeśli jakieś pominęliśmy, to dajcie znać, uzupełnimy) położone wokól Wawelu i ludzie którzy w nich dawniej mieszkali i obecnie mieszkają, sprowadzając się, byc może z daleka, tworzą dziś Stołeczno Królewskie Miasto Kraków

Wiele osób myli mowę Górali Podhalańskich z Gådką Krakoską. Sa to dwa odrebne byty, chociaż podobne, to jednak różne. Słownictwo Górali jest bardzo bogate, ale w wielu warstwach inne niż słownictwo ziem zasiedlonych przez Krakowiaków. Obydwie te gådki różni również akcent: Krakowiacy akcentują zazwycza ostatnią sylabę, natomiast Górale akcentują sylabę drugą.

My zbieraniem słówek do gådki krakoski zajmujemy się prawie od ćwierćwiecza, a Portal "Wislon.tv - kultura, tradycja, obyczaj i gådka krakoska" oraz słownik gådki krakoski są prawdziwym i swoistym magazynem tych słówek, a także wiedzy i tradycji Krakowiaków. Ma szansę stać się platformą, która łączy przeszłość z teraźniejszością, pozwalając nam zachować i przekazywać nasze dziedzictwo przyszłym pokoleniom. To miejsca, gdzie kultura, tradycje i język Krakowiaków mogą być celebrowane i odkrywane na nowo.

Dzięki tym inicjatywom możemy nie tylko chronić nasze unikalne dziedzictwo, ale także je rozwijać i dzielić się nim z szerszym gronem odbiorców. Portal i słownik już służą jako źródła inspiracji dla naukowców, badaczy kultury, nauczycieli oraz wszystkich tych, którzy pragną zgłębiać tajniki naszego języka i tradycji. Mogą również stawać się miejscem spotkań i wymiany doświadczeń dla ludzi pasjonujących się kulturą krakowską.

Znaczenie tych inicjatyw dla Krakowiaków jest nieocenione. Dzięki nim nasze bogate dziedzictwo nie zostanie zapomniane, a nasza tożsamość jako Krakowiaków będzie nieustannie kultywowana i wzmacniana. To nie tylko źródła wiedzy, ale również serca naszej wspólnoty, które biją w rytmie tradycji i historii. Dlatego warto zapoznawać się z nimi, także ze „Słownikiem Gådki Krakowski”.

Warto zapoznawać się z portalem "Wislon.tv" i „Słownikiem Gådki Krakowskiej” z kilku kluczowych powodów:

1. Bogactwo Kulturowe: Poznając gådkę krakoską, zagłębiamy się w unikalny świat krakowskiej kultury, tradycji i obyczajów, które są częścią naszej tożsamości.

2. Zachowanie Dziedzictwa: Słownik pomaga chronić i przekazywać nasz język kolejnym pokoleniom, co jest niezwykle istotne dla zachowania naszego dziedzictwa.

3. Wzbogacenie Wiedzy: Dzięki słownikowi i portalowi możemy poznać specyficzne słownictwo, zwroty i wymowę, które są charakterystyczne dla Krakowiaków.

4. Wzmacnianie Więzi Społecznych: Portal i słownik służą jako platformy do wymiany doświadczeń i spotkań, co wzmacnia naszą wspólnotę.

5. Inspiracja i Edukacja: Mogą być źródłem inspiracji dla naukowców, badaczy kultury oraz pasjonatów języka, pomagając w dalszym rozwoju i dokumentacji krakowskiej mowy.

Zapoznanie się z tymi zasobami jest krokiem w kierunku głębszego zrozumienia i pielęgnowania naszej unikalnej krakowskiej tożsamości. To co prezentujemy na tej stronie internetowej stanowi efekt mojej (Zbigniew Grzyb) dwudziestokilkuletniej pracy hobbystycznej i pomocy ludzi podobnych do mnie, dla których odrodzenie i kultywowanie tradycji, kultury, obyczaju i gådki jest ważne. Razem spotykaliśmy się z wieloma ludźmi, uczestniczyliśmy w różnego rodzaju spotkaniach wiejskich, osiedlowych, słuchalismy na jarmarkach, targowiskach, a nawet u przysłowiowej "cioci na imieninach".

Nieocenioną skarbnicą słówek i wyrażeń były Festiwale Gådki Krakoski. Do dziś (2024 rok) wspólnie z podkrakowkimi gminami, szkołami , stowarzyszeniami, zwłaszcza ze stowarzyszeniem Bene Tibi zorganizowaliśmy kilkanaście Festiwali, przedstawień i innych imprez z Gådką Krakoska w głownej roli. Festiwale, które stały się już Świętem Wszystkich Krakowiaków. Na naszym portaliku umieśliśmy z nich nagrania, z którymi mozna się zapoznać.

Zapoznając się z materiałami pisanymi, nagraniami audio i filmowymi, poznacie wielu wspaniałych ludzi, którzy mnóstwo swojego czasu poświęcili, aby nasza krakowska kultura, tradycja, obyczaj i dialekt nie tylko nie były zapomniane, ale by mógły odrodzić się na nowo!

Projekt nasz ma na celu utrwalenie spuścizny kulturowej Krakowiaków. Prezentowany na tej stronie słownik gådki nie jest zamknięty. W dalszym ciągu będziemy go uzupełniać. Zapraszamy do jego rozbudowywania i współredagowania.